Crismón

Chrismon

Autor: Francisco de Asís GARCÍA GARCÍA fagarcia@ucm.es

Palabras clave: crismón; monograma; nomina sacra; lábaro.

Keywords: Chrismon; Monogram; Nomina Sacra; Labarum.

Fecha de realización de la entrada: 2010

Cómo citar esta entrada: GARCÍA GARCÍA, Francisco de Asís (2010): "Crismón", Base de datos digital de Iconografía Medieval. Universidad Complutense de Madrid. En línea: https://www.ucm.es/bdiconografiamedieval/crismon

© Texto bajo licencia Creative Commons "Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International" (CC BY-NC-ND 4.0)

Publicación ampliada: GARCÍA GARCÍA, Francisco de Asís (2010), “El crismón”, Revista Digital de Iconografía Medieval, vol. II, nº 3, pp. 21-31.


Detalle de un lateral del sarcófago de Doña Sancha, c. 1100. Museo de las Benedictinas de Jaca.

Foto: Francisco de Asís García


Abstract

The chrismon is an anagram formed by the first two letters of the name of Christ in Greek, the Chi (X) and Rho (P), superimposed. The chrismon is a symbol of Christ and also an emblem of victory, both military and spiritual –triumph of the faith and triumph over death–, and because of that it is usually found associated with funerary contexts.

 


Resumen

El crismón es un anagrama formado por la superposición de las dos primeras letras del nombre de Cristo en griego, ji (X) y ro (P). Es símbolo de Cristo y emblema de victoria, tanto militar como espiritual –triunfo de la fe y triunfo sobre la muerte–, por lo cual es habitual encontrarlo asociado a contextos funerarios.


Selección de obras

  1. Reverso de una moneda de Magnencio (350-353) procedente de Arles. París, BnF, nº inv. 9413.
  2. Crismón de Quiroga (principios del siglo V). Lugo (España), Museo Diocesano.
  3. Triple crismón de la bóveda del baptisterio de Albenga, Italia (c. 500).
  4. Sarcófago del arzobispo Teodoro (siglo VI). Rávena (Italia), San Apolinar in Classe.
  5. Mesa de altar de la catedral de Besançon (Francia), siglo X.
  6. Sarcófago de Saint-Drausin (siglo VI). París, Musée du Louvre.
  7. Rabano Mauro, De Laudibus Crucis, Sicilia (Italia), siglos X-XI). Madrid, BNE, ms. Vit. 20-5, fol. 66.
  8. Tímpano occidental de la catedral de Jaca, Huesca (España), finales del siglo XI.
  9. Crismón en el acceso a la cripta del castillo de Loarre, Huesca (España), finales del siglo XI.
  10. Crismón reutilizado en la puerta de la iglesia de Saint-Pierre de Simacourbe, Pyrénées Atlantiques (Francia), siglo XII.

El repertorio de crismones románicos hispanos más completo –con una notable presencia adicional de ejemplares franceses–, es el recopilado por J.A. Olañeta Molina en la página web http://www.claustro.com/Crismones/Webpages/Catalogo_crismon.htm. El catálogo correspondiente al décimo volumen del Corpus des inscriptions de la France médiévale, dedicado a los crismones del sudoeste, es el más exhaustivo publicado para los ejemplares galos (285 entradas).

 


Bibliografía básica

ALONSO SÁNCHEZ, María Ángeles (1982): “Crismones con Ω A en España”. En: II Reunió d’Arqueologia Paleocristiana Hispànica. IX Symposium de Prehistòria i Arqueología Peninsular (Montserrat, 1978). Institut d’Arqueologia i Prehistòria,  Barcelona, pp. 297-302.

AUSSIBAL, Robert (1988): “Chrisme et tympans romans.  Contribution à l’étude de ce symbole en Rouerge à Coupiac-Plaisance-Lévinhac”, Revue du Rouerge, nº 16, pp. 451-499.

BARROSO CABRERA, Rafael; MORÍN DE PABLOS, Jorge (1999): “La organización del santuario en las iglesias hispánicas de los siglos VI-VII (I): el problema de los nichos y placas-nicho visigodos”, Anuario de Departamento de Historia y Teoría del Arte, vol. IX, pp. 9-27.

BARTAL, Ruth (1987): “The survival of early christian symbols in 12th Century Spain”, Príncipe de Viana, año XLVIII, nº 181, pp. 299-315.  

BARTAL, Ruth (1997): “Anges et louange du triomphe chrétien en Espagne”, Les Cahiers de Saint-Michel de Cuxa, nº XXVIII, pp. 29-39.

BROWN, Peter Scott (2004): Portal, Sculpture, and Audience of the Romanesque Cathedral Sainte-Marie d’Oloron. Tesis doctoral, Yale University. UMI, Ann Arbor.

BURZACHECHI, Mario (1955-1956): “Sull’uso Pre-Constantiniano del Monogramma Greco di Cristo”, Rendiconti. Pontificia Accademia Romana di Archeologia, serie III, vol. 28, pp. 197-211.

CAAMAÑO MARTÍNEZ, Jesús María (1977-1978): “En torno al tímpano de Jaca”, Goya, nº 142, pp. 200-207.

CERRILLO MARTÍN DE CÁCERES, Enrique (1974): “Los relieves de época visigoda decorados con grandes crismones”, Zephyrus, t. XXV, pp. 439-455.

CRUZ VILLALÓN, María (1985): Mérida visigoda. La escultura arquitectónica y litúrgica. Diputación Provincial de Badajoz, Badajoz.

DAUGÉ, S. (1916): “Inventaire des chrismes du département du Gers”, Bulletin de la Société Archéologique, Historique, Littéraire et Scientifique du Gers, t. XVII, pp. 58-72.

DAUGÉ, S. (1939): “Chrismes ou monogrammes anciens du Christ dans le Gers”, Bulletin de la Société Archéologique, Historique, Littéraire et Scientifique du Gers, año XL, 1er trimestre, pp. 82-91.

EISENLOHR, Erika (1994): “Monogramme und Invokationszeichen in iberischen und fränkischen Urkunden”, Signo, nº 1, pp. 35-50.  

EISENLOHR, Erika (1996): “Von ligierten zu symbolischen Invokations- und Subskriptionszeichen in frühmittelalterlichen Urkunden”. En: RÜCK, Peter (ed.), Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik. Thorbecke, Sigmaringen, pp. 167-262.

ESTEBAN LORENTE, Juan Francisco (1993): “Las inscripciones del tímpano de la Catedral de Jaca”, Artigrama, nº 10, pp. 143-161

ESTEBAN LORENTE, Juan Francisco (1999): “El tímpano de la Catedral de Jaca (continuación)”, Aragón en la Edad Media,t. XIV-XV (Homenaje a la profesora Carmen Orcástegui Gros), pp. 451-472.

FAVREAU, Robert (1996): “Les inscriptions du tympan de la cathédrale de Jaca”, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Comptes rendus des séances de l’année 1996, fasc. II, pp. 535-559.  

FAVREAU, Robert (2003): “REX, LEX, LUX, PAX. Jeux de mots et jeux de lettres dans les inscriptions médiévales”, Bibliothèque de l’école des chartes, vol. 161, nº 2, pp. 625-635.

FAVREAU, Robert (2004): “Note complémentaire à propos d’une inscription du tympan de la cathédrale de Jaca (Aragon) (note d’information)”, Académie des Inscriptions et Belles-Lettres. Comptes rendus des séances de l’année 2004, fasc. I, pp. 7-10. 

FAVREAU, Robert; MORA, Bernadette; MICHAUD, Jean (eds.) (1985): Corpus des inscriptions de la France médiévale, vol.10. Chrismes du sud-ouest. CNRS, París.

FRANCO MATA, Ángela (1982): “Un crismón ravenático en Toledo”, Toletum, nº 13, pp. 289-300. 

GARLAND, Emmanuel (1988a): “Le décor sculpté des églises romanes du Comminges. Première partie: le décor des portails. Recension des chrismes”, Revue de Comminges, t. CI, nº 1, pp. 15-31.

GARLAND, Emmanuel (1988b): “Le décor sculpté des églises romanes du Comminges. Recension des chrismes (suite)”, Revue de Comminges, t. CI, nº 2, pp. 161-172.

GARLAND, Emmanuel (1988c): “Le décor sculpté des églises romanes du Comminges. Recension des chrismes (fin)”, Revue de Comminges, t. CI, nº 3, pp. 321-333.

GARLAND, Emmanuel (1999): “Élaboration et diffusion de l’iconographie romane: l’exemple pyrénéen”, Les Cahiers de Saint-Michel de Cuxa, nº XXX, pp. 55-77.

HOYO CALLEJA, Javier del (2001): “El crismón de la catedral de Jaca y la pérdida de la conciencia lingüística”. En: ALBERTE GONZÁLEZ, Antonio; MACÍAS VILLALOBOS, Cristóbal (eds.), Actas del Congreso Internacional “Cristianismo y tradición latina” (Málaga, 2000), Laberinto, Madrid, pp. 317-322.   

HURTADO, Larry W. (2006): “The staurogram in early christian manuscripts: the earliest visual reference to the crucified Jesus?” En: KRAUS, Thomas J.; NICKLAS, Tobias (eds.), New Testament Manuscripts. Their Text and Their World. Brill, Leiden, pp. 207-226  

ITURGAIZ CIRIZA, Domingo (1998): El crismón románico en Navarra. Cuenca de Pamplona. Ayuntamiento de Pamplona, Pamplona, 1998.

KENDALL, Calvin B. (1996): “The Verse Inscriptions of the Tympanum of Jaca and the Pax Anagram”, Mediaevalia, vol. 19, pp. 405-434.

KOLDENHOF, Gerja (2005): Gewapend met Chi-Rho. Ontwikkeling van gebruik en betekenis van het Chi-Rho teken, memoria de máster, Universiteit Utrecht.  

LECLERCQ, Henri (1913): “Chrisme”. En: CABROL, Fernand; LECLERCQ, Henri: Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie. Letouzey et Ané, París, t. III.1, cols. 1481-1534.

LECLERCQ, Henri (1928): “Labarum”. En: CABROL, Fernand; LECLERCQ, Henri: Dictionnaire d’Archéologie Chrétienne et de Liturgie. Letouzey et Ané, París, t. VIII.1, cols. 927-962.

LEPLANT, Bernadette (1977): “Réflexions sur le chrisme: symbole et extension en Gascogne”, Bulletin de la Société Archéologique, Historique, Littéraire et Scientifique du Gers, t. LXXVIII, 1er trimestre, pp. 22-33.

LÓPEZ RODRÍGUEZ, José Ramón (1982): “El primer crismón en terra sigillata hispánica tardía”, Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología, t. XLVIII, pp. 181-185.

MATARREDONDA SALA, Francisco (2006a): “El crismón del portal de la cripta de Santa Quiteria del Castillo de Loarre”, Asociación de Amigos del Castillo de Loarre. Revista, nº 3, pp. 8-9.

MATARREDONDA SALA, Francisco (2006b): “El crismón medieval trinitario”, Románico, nº 2, pp. 28-33.

MESPLÉ, Paul (1970): “Les chrismes du département du Gers. Observation sur l’évolution et le groupement des chrismes au nord et au sud des Pyrénées”, Mémoires de la Société Archéologique du Midi de la France, t. XXXV, pp. 71-88.

MORA, Bernadette (1993): “L’autel de Besançon. Datation et symbolique”, Cahiers Archéologiques, 41, pp. 31-36.

OCÓN ALONSO, Dulce (1983): “Problemática del crismón trinitario”, Archivo Español de Arte, t. LVI, nº 223, pp. 242-264.

OCÓN ALONSO, Dulce (1987): Tímpanos románicos españoles: reinos de Aragón y Navarra, tesis doctoral (Universidad Complutense de Madrid, 1985). Universidad Complutense de Madrid, Madrid, vol. II.

OCÓN ALONSO, Dulce (2003): “El sello de Dios sobre la iglesia: tímpanos con crismón en Navarra y Aragón”. En: SÁNCHEZ AMEIJIERAS, Rocío; SENRA GABRIEL Y GALÁN, José Luis (coords.), El tímpano románico: imágenes, estructuras, y audiencias. Xunta de Galicia, Santiago de Compostela, pp. 75-101.

OCÓN ALONSO, Dulce (2004): “El tímpano de Jaca: nuevas perspectivas”. En: FRANCO MATA, Ángela (dir. y coord.), Patrimonio artístico de Galicia y otros estudios. Homenaje al Prof. Dr. Serafín Moralejo Álvarez. Xunta de Galicia, t. III, pp. 217-226.

OLAÑETA MOLINA, Juan Antonio (2008): “Los crismones ¿gascones? de San Cipriano de Zamora”, Románico, nº 7, 2008, pp. 38-47.

PACHECO SAMPEDRO, Rogelio; SOTELO MARTÍN, Elena (2001): “Crismones y símbolos invocativos cristianos hispano-visigodos”. En: ALBERTE GONZÁLEZ, Antonio; MACÍAS VILLALOBOS, Cristóbal (eds.), Actas del Congreso Internacional “Cristianismo y tradición latina” (Málaga, 2000), Laberinto, Madrid, pp. 377-386.  

PEYRELADE, Louis (1979-1980): “Les chrismes dans les Hautes-Pyrénées”, Bulletin de la Société Ramond, 1er semestre, pp. 43-50.

SAVÈS, Georges (1970): “Quelques notes sur la présence du chrisme en numismatique”, Mémoires de la Société Archéologique du Midi de la France, t. XXXV, pp. 89-90.

SENÉ, Alain (1966): “Quelques remarques sur les tympans romans à chrisme en Aragon et en Navarre”. En: GALLAIS, Pierre; RIOU, Yves-Jean (eds.), Mélanges offerts à René Crozet. Société d’Études Médiévales, Poitiers, vol. I, pp. 365-381.

SENÉ, Alain (1976): “Les tympans à chrisme des Pyrénées: remarques et suggestions pour une carte”, Actes du 96e Congrès National des Sociétés Savantes. Section d’Archéologie et d’Histoire de l’Art (Toulouse, 1971). Bibliothèque nationale de France, París, t. II, pp. 33-49.

SENRA GABRIEL Y GALÁN, José Luis (2008): “La puerta como dogma: a propósito de un nuevo descubrimiento en la iglesia románica de San Zoilo de Carrión de los Condes (Palencia)”, Archivo Español de Arte, t. LXXXI, nº 322, pp. 139-150.  

SIMON, David L. (1994): “El tímpano de la catedral de Jaca”. En: Jaca en la Corona de Aragón (siglos XII-XVIII). XV Congreso de Historia de la Corona de Aragón (Jaca, 1993). Diputación General de Aragón, Zaragoza, t. III, pp. 405-419.

SULZBERGER, Max (1925): “Le symbole de la Croix et les monogrammes de Jésus chez les premiers Chrétiens”, Byzantion, t. II, pp. 337-448.

TORRES BALBÁS, Leopoldo (1926): “La escultura románica aragonesa y el crismón de los tímpanos de las iglesias de la región pirenaica”, Archivo Español de Arte y Arqueología, t. II, nº 6, pp. 287-291.

URECH, Édouard (1972): Dictionnaire des symboles chrétiens. Delachaux & Niestlé, Neuchâtel.